Nagrody w trzech kategoriach PTA.
Polskie Towarzystwo Astronomiczne wręczyło prestiżowe nagrody w trzech różnych kategoriach, za dokonania naukowe, za popularyzację astronomii oraz nagrodę dla młodych naukowców. Laureatami zostało sześć osób oraz jedno stowarzyszenie.
Nagroda za badania naukowe
Najważniejszym wyróżnieniem przyznawanym przez Polskie Towarzystwo Astronomiczne jest Medal Bohdana Paczyńskiego, nazwany na cześć jednego z najwybitniejszych polskich astronomów XX wieku. Medal przyznawany jest „za wybitne osiągnięcia w dziedzinie astronomii i astrofizyki”. Pierwszy raz przyznano go w 2013 roku.
W tym roku laureatami zostało aż trzech astronomów (po raz pierwszy tak duża liczba). Są to profesorowe Marcin Kubiak, Michał Szymański i Andrzej Udalski. Wszyscy trzej są związani z Obserwatorium Astronomicznym Uniwersytetu Warszawskiego oraz projektem OGLE.
Profesor Marcin Kubiak (ur. 1949) to jeden z inicjatorów Eksperymentu Soczewkowania Grawitacyjnego, po angielsku Optical Gravitational Lensing Experiment, najbardziej znanego pod skróconą nazwą OGLE. Celem OGLE jest monitorowanie jasności milionów gwiazd w Drodze Mlecznej i pobliskich galaktykach. Pozwala to na badania w różnych dziedzinach astronomii, np. w zakresie mikrosoczewkowania grawitacyjnego, gwiazd zmiennych, czy planet pozasłonecznych.
Gdy Marcin Kubiak był dyrektorem Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego, prowadził w latach 1991-1992 rozmowy z Bohdanem Paczyńskim oraz Obserwatorium Las Campanas na temat kształtu projektu OGLE. Kierował grantami przyznanymi na budowę teleskopu w Chile. Dzięki prof. Kubiakowi projekt OGLE wystartował w 1992 roku, a w 1996 roku wybudowano 1,3-metrowy Teleskop Warszawski w Chile.
Profesor Kubiak był współautorem odkrycia pierwszych zjawisk mikrosoczewkowania grawitacyjnego przez OGLE i użycia ich do badań nad ciemną materią, jak również pierwszego skutecznego użycia metody tranzytów do odkrywania planet pozasłonecznych, podobnie jak metody mikrosoczewkowania grawitacyjnego do tego samego celu.
Prof. Michał Kubiak był także promotorem m.in. rozpraw doktorskich Andrzeja Udalskiego i Michała Szymańskiego.
Profesor Michał Szymański (ur. 1959) wniósł szczególny wkład w rozwój technologii i oprogramowania do analizy olbrzymich ilości informacji, jakie zbiera OGLE, w szczególności projektując bazy fotometryczne i biblioteki procedur. Aktualnie w bazie danych OGLE znajduje się ponad bilion pomiarów fotometrycznych dla dwóch miliardów gwiazd. Dodatkowo jest w niej też milion obrazów nieba.
Wraz z prof. Udalskim, uruchomił w 1994 roku system do wykrywania zjawisk mikrosoczewkowania grawitacyjnego tuż po dokonaniu obserwacji (Early Warning System, w skrócie EWS). Dzięki temu można było na bieżąco zmieniać strategię obserwacji, aby lepiej zbadać przebieg zjawiska. Potem dane z systemu EWS zaczęły być dostępne publicznie w internecie, dzięki czemu inne zespoły badawcze mogły dołączyć do badania najciekawszych zjawisk mikrosoczewkowania. W kolejnych latach prof. Szymański stworzył interfejsy WWW do identyfikacji gwiazd w polach obserwowanych przez OGLE, przeglądania gwiazd zmiennych z bazy OGLE i do określania ekstynkcji międzygwiazdowej w kierunku centrum Drogi Mlecznej.
Po uruchomieniu w 1996 roku Teleskopu Warszawskiego w Chile, stworzył (wspólnie z prof. Udalskim) system akwizycji i redukcji danych oraz system kontroli teleskopu. Oprogramowanie to jest wykorzystywane, z modyfikacjami, do dzisiaj.
We wszystkich najważniejszych odkryciach OGLE prof. Szymański jest współautorem. W szczególności opracował katalogi gwiazd ze współrzędnymi, jasnościami i wskaźnikami barwy (mapy fotometryczne).
Profesor Andrzej Udalski (ur. 1957) jest liderem grupy OGLE. To światowej klasy specjalista w zakresie budowy instrumentów astronomicznych. W okresie od 1995 do 1996 roku kierował budową Teleskopu Warszawskiego w Obserwatorium Las Campanas w Chile. W roku 2001 samodzielnie zbudował szerokokątną, ośmiodetektorową kamerę mozaikową CCD zawierającą ponad 65 milionów pikseli. W 2010 roku uruchomił kamerę mozaikową kolejnej generacji złożoną z 32 detektorów CCD (256 milionów pikseli). To nadal jeden z największych tego typu instrumentów na świecie.
W roku 1993 roku prof. Udalski odkrył pierwsze zjawisko mikrosoczewkowania grawitacyjnego w bazie danych pierwszej fazy projektu OGLE, a niedługo później pierwsze w historii zjawisko mikrosoczewkowania spowodowane przez obiekt podwójny. Według stanu na rok 2025, odkrył do tej pory osobiście ponad 20 tysięcy zjawisk mikrosoczewkowania grawitacyjnego.
Zajmuje się też planetami pozasłonecznymi. Na początku XXI wieku opublikował listę kandydatek na planety tranzytujące, wśród których znalazła się pierwsza planeta odkryta tą metodą. Odkrywał też planety metodą mikrosoczewkowania.
Jego badania obejmują również gwiazdy zmienne. W szczególności wyznaczył zależności okres-jasność dla cefeid, które posłużyły w 2001 roku do najdokładniejszego w tamtych czasach określenia stałej Hubble’a. Zajmował się badaniami ekstynkcji międzygwiazdowej. Prowadził obserwacje soczewki grawitacyjnej Huchry (Krzyża Einsteina).
Nagroda za popularyzację astronomii
Nagroda i Medal im. Włodzimierza Zonna przyznawana jest „za popularyzację wiedzy o Wszechświecie”. To jedna z najstarszych nagród w Polsce za popularyzację nauki, po raz pierwszy przyznana w 1983 roku. Patronem nagrody jest Włodzimierz Zonn (1905-1975), który poza tym, iż był naukowcem, miał wybitny talent popularyzatorski.
Podobnie jak w przypadku Medalu Bohdana Paczyńskiego, również tutaj przyznano w tym roku aż trzy nagrody. Otrzymali je Stefan Janta, Adam Michalec oraz Stowarzyszenie Polaris – OPP.
Stefan Janta (ur. 1960) przez 45 lat pracował w Planetarium Śląskim, placówce noszącej nazwę Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika w Chorzowie, a obecnie występujące jako Planetarium – Śląski Park Nauki. Przeszedł przez różne szczeble kariery zawodowej, aż został dyrektorem placówki.
Angażował się w Olimpiadę Astronomiczną, zarówno jako autor zadań, juror, ale przede wszystkim jako organizator dzięki któremu konkurs miał fundusze i był realizowany. Dwukrotnie zorganizował także Międzynarodową Olimpiadę z Astronomii i Astrofizyki (IOAA).
Doprowadził do modernizacji Planetarium Śląskiego, pozyskując na ten cel 150 milionów złotych i tworząc z niego Planetarium – Śląski Park Nauki. W ciągu pierwszych dwóch lata działalności w nowej formule, instytucja została odwiedzona przez prawie milion osób.
Adam Michalec to astronom związany z Małopolską. Był pracownikiem Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, gdzie przez kilkadziesiąt lat angażował się w różnorodne inicjatywy popularyzujące astronomię wśród młodzieży oraz poprzez media. Współpracuje z Młodzieżowym Obserwatorium Astronomicznym w Niepołomicach
Od wielu lat publikuje artykuły popularnonaukowe w mediach, np. comiesięczne artykuły z cyklu „Spojrzenie w niebo”, a od 2000 roku prowadzi w jednym z krakowskich kościołów regularne pokazy wahadła Foucaulta wraz z prelekcjami astronomicznymi. Angażował się też w organizowanie konferencji „Astronomia XXI wieku i jej nauczanie”, skierowanej do nauczycieli. Od 2011 roku jest członkiem komitetu redakcyjnego czasopisma „Delta”. Był jurorem w wielu konkursach astronomicznych.
Stowarzyszenie Polaris – OPP powstało w 1994 roku. Ma swoją siedzibę we wsi Sopotnia Wielka i to tam zbudowało dwa astronomiczne miejsca: obserwatorium astronomiczne w Zespole Szkół nr 4 w Sopotni Wielkiej oraz Młodzieżową Stację Kosmiczną YSS, która jest modelem w skali 1:1 wnętrza modułu Destiny na Międzynarodowej Stacji Kosmicznej (ISS). Stowarzyszenie Polaris wykorzystuje też swoje Mobilne Obserwatorium w licznych inicjatywach i wydarzeniach popularyzujących astronomię. Przykładowe nazwy spośród kilkudziesięciu projektów przeprowadzonych przez Stowarzyszenie Polaris: Astroevents, Piknik z Astronomią, Przybliżmy Dzieciom Gwiazdy.
Podejmuje działania związane z ochroną ciemnego nieba, czyli przeciwdziałaniem nadmiernemu zanieczyszczeniu sztucznym światłem. Działa w skali lokalnej, skutecznie przekonując władze gminy do wymiany oświetlenia na przyjazne nocnemu niebu. Działa też w skali ogólnopolskiej, prowadząc działania edukacyjne w społeczeństwie i wśród polityków, wspierając stworzenie Izerskiego Parku Ciemnego Nieba (powstał w 2009 roku), inicjując powstanie grupy ekspertów związanych z tematem zanieczyszczenia światłem. Od 2004 roku prowadzi projekt „Ciemne niebo”.
Nagroda dla młodego naukowca
Trzecia z nagród Polskiego Towarzystwa Astronomicznego dotyczy młodych naukowców, do 35. roku życia. Kryterium jest wybitny, indywidualny dorobek naukowy w dziedzinie astronomii. Po raz pierwszy nagrodę przyznano w 1959 roku i jako jedyna z nagród PTA ma poza prestiżem także wymiar finansowy.
Tegorocznym laureatem został dr Łukasz Tychoniec. Jury doceniło jego dorobek naukowy w zakresie badania nad formowaniem się gwiazd i dysków protoplanetarnych z wykorzystaniem danych z najważniejszych teleskopów naziemnych i kosmicznych. Laureat jest współautorem 65 recenzowanych prac naukowych wieloautorskich, w tym 7, w których jest pierwszym autorem.
Łukasz Tychoniec ukończył studia astronomiczne na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, doktorat uzyskał na Uniwersytecie Lejdzie (Holandia), a staże podoktorskie odbywał w Europejskim Obserwatorium Południowym (ESO) oraz na Uniwersytecie w Lejdzie.
Polskie Towarzystwo Astronomiczne zrzesza zawodowych astronomów. Istnieje od ponad 100 lat, powstało w 1923 roku. Jest towarzystwem naukowym, ale prowadzi też działalność popularyzującą astronomię, m.in. wydając czasopismo „Urania – Postępy Astronomii”, internetowy portal www.urania.edu.pl, czy cykl programów telewizyjnych Astronarium.
Więcej informacji:
- Polskie Towarzystwo Astronomiczne – https://www.pta.edu.pl
- 42. Zjazd PTA – https://www.pta.edu.pl/zjazd42
- Nagrody PTA: https://www.pta.edu.pl/nagrody
- Broszura informacyjna o PTA – https://www.pta.edu.pl/wydawnictwa/broszury
- Informator „Polskie ośrodki astronomiczne” – https://www.pta.edu.pl/wydawnictwa/katalogi
(PTA)
