Akademia Kopernikańska – analiza projektu ustawy

W dniu 4 marca 2022 Prezydent Andrzej Duda wniósł do Sejmu projekt ustawy powołującą do życia Akademię Kopernikańską. Akademia nie jest pomysłem nowym. W zeszłym roku do mediów wyciekł projekt ustawy powołujący Międzynarodową Akademii Kopernikańską, który został dosyć mocno skrytykowany przez środowisko naukowe. Swoje stanowisko wyraziło m.in. Prezydium Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich (KRASP), w którym krytykowało projekt za daleko posuniętą ingerencje w wolność badań naukowych, a także wyraziło obawy przed dublowaniem zadań Akademii z już istniejącymi instytucjami. Projekt przedstawiony w piątek przez Prezydenta Andrzeja Dudę i ministra Przemysława Czarnka jest jego lekko zmodyfikowaną wersją.

Główne założenia projektu ustawy o Akademii Kopernikańskiej

W trakcie konferencji Andrzej Duda powiedział: „Przygotowaliśmy wspólnie projekt ustawy, który w jakimś sensie domyka reformy do tej pory prowadzone, dzięki którym powstało Narodowe Centrum Nauki, Narodowe Centrum Badań i Rozwoju, Narodowa Agencja Wymiany Akademickiej, sieć Łukasiewicz. Teraz Akademia Kopernikańska, która zarazem pociągnie za sobą Szkołę Główną Mikołaja Kopernika”

Według zapisów projektu ustawy, do głównych zadań Akademii ma należeć realizacja Narodowego Programu Kopernikańskiego, a jej siedzibą ma być Warszawa.Realizacja Narodowego Programu Kopernikańskiego polegać ma przede wszystkim na:

• Finansowaniu badań naukowych, w tym przyznawaniu Stypendiów Kopernikańskich i Grantów Mikołaja Kopernika,
• Wsparciu nowo utworzonej Szkoły Głównej Mikołaja Kopernika,
• Przyznawaniu corocznej Nagrody Kopernikańskiej,
• Powoływaniu Ambasadorów Akademii Kopernikańskiej,
• Organizacji Światowego Kongresu Kopernikańskiego i przygotowywaniu konferencji naukowych.

W uzasadnieniu projektu stwierdzono, że w polskim systemie naukowym brakuje rozwiązań, które prowadziłyby do umiędzynarodowienia się polskiej nauki, a utworzenie Akademii Kopernikańskiej ma stanowić „nowe otwarcie” dla działalności badawczej. Rozwiązania zawarte w projekcie mają również wesprzeć istniejący już system grantowy dodatkowymi funduszami.

Struktura Akademii Kopernikańskiej

Według uzasadnienia projektu, Akademia ma charakteryzować się niskim stopniem zbiurokratyzowania oraz „relatywnie” prostą strukturą organizacyjną, w której skład mają wchodzić:

Sekretarz Generalny Akademii, Zgromadzenie Ogólne Akademii, Prezydium Akademii, Centrum Akademii, Biuro Akademii i sześć Izb Akademii dzielących się na:

• Izbę Astronomii i Nauk Matematyczno-Przyrodniczych;
• Izbę Nauk Medycznych;
• Izbę Nauk Ekonomicznych i Zarządzania
• Izbę Filozofii i Teologii;
• Izbę Nauk Prawnych;
• Izbę Laureatów Nagrody Kopernikańskiej.

Członków Akademii powoływać będzie Prezydenta RP na wniosek Zgromadzenia Ogólnego. Będą mogły być to tylko osoby o nieposzlakowanej opinii, które wyróżniają się szczególnym dorobkiem naukowym i autorytetem. Muszą przy tym posiadać tytuł profesora lub stopień naukowy i zyskać rekomendację co najmniej dwóch członków Izby Akademii. Maksymalnie w skład Akademii będzie mogło wchodzić 100 osób, przy czym połowę z nich muszą stanowić osoby polskiej narodowości.

Pierwszy skład (nieprzekraczający połowy maksymalnego składu izb) ma zostać powołany przez Prezydenta na wniosek ministra ds. szkolnictwa wyższego.

Zgromadzenie ma być w domyśle najważniejszym organem Akademii. W skład jego kompetencji będzie m.in. określanie kierunku jej działania, sprawowanie nadzoru nad Akademią, opiniowanie kandydatów, czy wybór ze swojego grona Sekretarza na 7 letnią kadencję. W tym wypadku premier będzie miał jednak możliwość zgłoszenia sprzeciwu w terminie 14 dni. Zgromadzenie zmuszone będzie wtedy do ponownego głosowania na alternatywną kandydaturę. Sekretarz będzie miał za zadanie bieżące kierowanie Akademią i reprezentowanie jej na zewnątrz. Pierwszego sekretarza powołać ma prezydent na wniosek ministra na okres 2 lat.

W skład Prezydium wchodzić będą: Sekretarz, Przewodniczący Izb, a także osoby z głosem doradczym np. Rektor Szkoły Mikołaja Kopernika lub Dyrektor Centrum. Do zadań prezydium będzie należało wyrażanie zgody na powołanie dyrektorów Centrum i Biura, a także będzie sprawowało funkcje rady Szkoły Kopernikańskiej.

Kolejnym organem jest Centrum, którego zadaniem będzie w szczególności organizacja konferencji naukowych, prezentowanie badań, organizacja debat i promocja raportów i publikacji naukowych, ale także finansowanie badań naukowych i nadzór na ich realizacją. Jego działaniem kierować będzie dyrektor wybierany w drodze konkursu. Kandydata wyłaniać będzie komisja powołana przez Sekretarza na czteroletnią kadencję, nie dłużej jednak niż na dwie kolejne kadencje.

Obsługą administracyjną Akademii zajmie się Biuro Akademii, którym kieruje dyrektor. Zasady jego wybory będą analogiczne do wyboru dyrektora centrum.

Zgromadzenie Ogólne powoływać będzie również Ambasadorów Akademii. Do ich zadań będzie propagowanie polskiej nauki i kultury za granicą, wiedzy o polskiej historii oraz dziedzictwa narodowego w świecie. Na wykonywanie powyższych zadań przysługiwać mu będzie grant w wysokości nie większej niż 500 000 zł. Ambasadorem może zostać: laureat Nagrody Kopernikańskiej, osoba, której przyznano Grant Mikołaja Kopernika lub osoba szczególnie zasłużona dla polskiej nauki.

W skład tej „relatywnie prostej struktury” wchodzić będą również zespoły powoływane przez Centrum Akademii w celu dokonania oceny wniosków o przyznanie Grantów i Stypendiów Kopernikańskich.

Szkoła Główna Mikołaja Kopernika

Głównym celem działalności Szkoły ma być kształcenie i prowadzenie badań naukowych lub prac rozwojowych. Szkoła będzie prowadzić kształcenie w ramach studiów pierwszego i drugiego stopnia, a także może prowadzić kształcenie w ramach szkół doktorskich. Funkcję rady uczelni w Szkole wykonywać będzie Prezydium Akademii. Minister zatwierdzi, na wniosek Prezydium Akademii, statut Szkoły.

Siedzibą szkoły ma być Warszawa, jednak instytucja połączyć ma ze sobą kolegia znajdujące się w różnych miastach Polski. W jej ramach funkcjonować będzie:

• Kolegium Astronomii i Nauk Przyrodniczych w Toruniu;
• Kolegium Nauk Medycznych w Olsztynie;
• Kolegium Nauk Ekonomicznych i Zarządzania w Warszawie;
• Kolegium Filozofii i Teologii w Krakowie;
• Kolegium Nauk Prawnych w Lublinie.

Nagrody Kopernikańskie

Nagroda Kopernikańska będzie indywidualną nagrodą przyznawaną w drodze konkursu, za wybitne osiągnięcia naukowe o przełomowym znaczeniu i międzynarodowym zasięgu. Jej wysokość wyniesie 500 000 zł. Przyznawana będzie corocznie, kolejno w jednej z poniższych kategorii:

• astronomia;
• ekonomia;
• medycyna;
• filozofia lub teologia;
• prawo.

Laureatem Nagrody nie będzie mógł być dotychczasowy członek Akademii. A jej laureaci automatycznie staną się członkami Akademii i wejdą w skład Izby Laureatów

Wyboru dokonywać ma Prezydium Akademii, a kandydatów będą mogli zgłaszać:

• Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej;
• Prezes Rady Ministrów;
• Minister właściwy ds. szkolnictwa wyższego i nauki
• Izba Akademii;
• 10 członków Akademii;
• Laureat Nagrody Kopernikańskiej.
• Zaproszeni przez Izby Laureatów Nagrody Kopernikańskiej wybitni przedstawiciele środowiska nauki, niebędący członkami Akademii.

Światowy Kongres Kopernikański

Raz na pięć lat organizowany będzie Światowy Kongres Kopernikański w Toruniu. Celem Kongresu będzie wymiana informacji, doświadczeń oraz wyników najnowszych badan z ostatnich 5 lat z zakresu astronomii, ekonomii oraz medycyny. Pierwszy kongres ma zgodnie z projektem ustawy rozpocząć się 19 lutego 2023 w 550 rocznice urodzin Mikołaja Kopernika. Na kongres zaproszeni będą naukowcy z całego świata zajmujący się „tematyką kopernikańską”.

Podsumowanie

Projekt ustawy przygotowany przez Kancelarie Prezydenta i Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w swoim założeniu ma zwiększyć konkurencyjność, rozpoznawalność, a przede wszystkim ma stanowić impuls do jej rozwoju, a sami ustawodawcy określają Akademii mianem innowacyjnej instytucji. Z treści projektu ustawy wynika jednak coś przeciwnego.

Na początek, jak słusznie stwierdził już KRASP w swoim stanowisku do wcześniejszego projektu (które to w dalszym ciągu podtrzymuje), projektowane przepisy dosyć poważnie ingerują w wolność badań naukowych. Szczególne wątpliwości w tym wypadku budzą przepisy przejściowe, na podstawie których pierwszy skład akademii powoływany będzie przez Prezydenta na wniosek ministra właściwego ds. szkolnictwa wyższego. Będzie to miało poważny wpływ na autonomie nowo powstałej uczelni (przynajmniej w pierwszym okresie jej istnienia), ponieważ kompetencje rady uczelni będą w rękach prezydium, którego pełny skład zostanie powołany na wniosek ministra.

Kolejną kwestią, która wzbudza kontrowersje, jest kwestia dublowania zadań nowo powstałej instytucji z już istniejącymi. Zadania, które ma wypełniać Akademia są już w kompetencji Polskiej Akademii Nauk, czy również innych ośrodków uczelnianych. Utworzenie nowej instytucji może być w ostatecznym rozrachunku rozwodnieniem potencjału naukowego, co może skutkować dezintegracją tych ośrodków.

Pytanie, które również rodzi się w tym miejscu, to czy Akademia nie powiela przypadkiem dużego problemu polskiej nauki jakim jest tzw. “grantoza” i uzależnienie finansowe naukowców od otrzymanych środków przyznawanych uznaniowo przez różnego rodzaju komisje stypendialne i grantowe?

Wątpliwości może budzić również bardzo arbitralny wybór dziedzin, w których przyznawana będzie Nagroda Kopernikańska. Brak matematyki, czy fizyki, za to postawienie na filozofie, teologie, oraz prawo może rodzic pytanie, czy na pewno będzie ona czynnikiem wpływającym na innowacyjność polskiej nauki? Tym bardziej że mówimy tu o nagrodzie rzędu 500 000 zł.

Ostatecznie, pomijając zadziwiająco konkretne przepisy określające sposób organizacji Kongresu Kopernikańskiego (m.in. ograniczenie prawa do zgromadzeń spontanicznych, czy szczegółowe wyszczególnienie obowiązków organizatora), duże wątpliwości budzą zmiany jakie mają zajść wokół POLSA.

Chodzi tu nie tylko o zmianę nazwy Agencji, ale przede wszystkim o przeniesienie jej z pod nadzoru ministra ds. rozwoju pod nadzór ministra ds. nauki i szkolnictwa. Tak poważna zmiana w zasadach działania jednej z ważniejszych instytucji w Polsce nie powinna odbywać się za pomocą przepisów wprowadzających inną ustawę. Również uzasadnienie tej zmiany jest co najmniej wątpliwe.

Według ustawodawców obecne usytuowanie Agencji powoduje, iż jej funkcjonowanie (o zgrozo) zorientowane jest na próby pobudzenia do funkcjonowania przemysłu kosmicznego w Polsce. Jednak w praktyce, większość inicjatyw kosmicznych aplikuje po środki pozostające w dyspozycji MEiN lub NCBiR. Oznacza to, iż ze środków zarządzanych przez Ministerstwo Edukacji i Nauki finansowane są działania wychodzące poza cele naukowe. Proponowane zmiany mają usytuować POLSA jako instytucje formułującą ramy obecności w programach kosmicznych, tak jak jest „we wszystkich krajach prowadzących politykę kosmiczną”.

W skrócie najprawdopodobniej oznacza to, że według ustawodawców, firmy działające w branży kosmicznej nie są związane z działalnością naukową, a są finansowane z budżetu Ministerstwa Nauki i Edukacji, dlatego Agencja również powinna być pod nadzorem tego ministerstwa, aby formułować ramy obecności w programach kosmicznych.

Jeśli szanowni czytelnicy zrozumieli o co dokładnie chodziło ustawodawcy w uzasadnieniu, prosimy o komentarze w tym artykule.

Projekt ustawy skierowany został do pierwszego czytania w Sejmie.

(MB)