Układ księżycowy – ostatni traktat dotyczący prawa kosmicznego

0

Ostatnim z traktatów dotyczących prawa kosmicznego, wypracowanych w ramach ONZ, jest Układ normujący działalność Państw na Księżycu i innych ciałach niebieskich z 1979 r., zwany w dalszej części artykułu Układem księżycowym.

Podstawowym założeniem Układu księżycowego było określenie i rozwinięcie w odniesieniu do Księżyca i innych ciał niebieskich postanowień wcześniejszych czterech umów międzynarodowych składających się na trzon prawa kosmicznego, a więc:

  • Układu o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi z 1967 r.
  • Umowy o ratowaniu kosmonautów, powrocie kosmonautów i zwrocie obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną z 1968 r.
  • Konwencji o  międzynarodowej odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne z 1972 r.
  • Konwencji o rejestracji obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną z 1975 r.

Założenie powyższe zmaterializowało się w postaci, dość rozbudowanego, 21-arykułowego traktatu. Wskazać jednakże już w tym miejscu należy, że Układ księżycowy pełni w systemie prawa kosmicznego rolę marginalną, u podstaw czego leży niewielka liczba zaledwie 13 państw, które związały się jego normami (Australia, Belgia, Liban, Meksyk, Pakistan, Peru, Kazachstan, Austria, Chile, Maroko, Holandia, Filipiny i Urugwaj). Podkreślić należy fakt, że normami Układu księżycowego nie jest związane żadne z państw, które należą do najważniejszych międzynarodowych graczy z zakresu eksploracji kosmosu. Stan ten powoduje, że normy Układu księżycowego nie mają większego praktycznego przełożenia na reżim prawny przestrzeni kosmicznej i ciał niebieskich. Jedną z podstawowych przyczyn małej popularności Układu księżycowego, są jego postanowienia, a zwłaszcza kontrowersje związane z koncepcją wspólnego dziedzictwa ludzkości, które budzą szereg obaw przede wszystkim państw rozwiniętych, o czym szerzej będzie mowa przy okazji prezentowania poszczególnych regulacji zawartych w Układzie księżycowym.

Podstawową zasadą, wprowadzoną w przepisie art. 3 Układu księżycowego (stanowiącą także powtórzenie norm Układu kosmicznego), jest zasada wykorzystywania Księżyca przez państwa-strony Układu wyłącznie w sposób pokojowy. Oznacza to zakaz użycia siły, zakaz dokonania wrogiego ataku na Księżycu, a także zakaz wykorzystania Księżyca dla dokonania takiego ataku w odniesieniu do Ziemi, Księżyca, statku kosmicznego, personelu statku kosmicznego oraz obiektów kosmicznych będących dziełem człowieka. Niedozwolone są także groźby dokonania powyższych czynności. Na Księżycu zakazane jest ponadto zakładanie baz wojskowych, urządzeń, fortyfikacji, dokonywanie prób broni, przeprowadzanie manewrów wojskowych, umieszczanie lub używanie broni masowego zniszczenia na powierzchni lub wewnątrz Księżyca. Dozwolone jest natomiast wykorzystywanie personelu wojskowego dla badań naukowych bądź dla jakichkolwiek innych celów pokojowych.

Choć w przytoczonym powyżej art. 3 Układu mowa jest wyłącznie o pokojowym wykorzystywaniu Księżyca, w rzeczywistości przepis ten, podobnie jak i pozostałe przepisy Układu księżycowego, ma znacznie szersze zastosowanie. Zgodnie bowiem z przepisem art. 1 Układu księżycowego, postanowienia dotyczące Księżyca stosuje się bowiem także do orbit Księżyca, wszelkiej trajektorii w kierunku albo wokół Księżyca oraz innych ciał niebieskich wewnątrz systemu słonecznego, z wyłączeniem Ziemi. Na orbicie wokół Księżyca oraz na innej trajektorii w kierunku albo wokół Księżyca zakazane jest ponadto umieszczanie obiektu z bronią masowego zniszczenia. Na marginesie warto zauważyć, że Układu nie stosuje się do materii pozaziemskiej, osiągającej Ziemię w sposób naturalny.

Układ księżycowy w przepisie art. 4 stawowi, że badanie i wykorzystywanie Księżyca ma być domeną całej ludzkości i być prowadzone dla dobra i w interesie wszystkich krajów bez względu na stopień ich rozwoju gospodarczego oraz naukowego. W procesie tym winny być uwzględniane interesy zarówno obecnej, jak i przyszłej generacji oraz konieczność popierania podnoszenia poziomu życia oraz warunków postępu i rozwoju gospodarczego i społecznego, zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych. Prowadząc działalność dotyczącą badania i wykorzystania przestrzeni kosmicznej, państwa winny współdziałać i udzielać sobie wzajemnej pomocy, w tym także za pośrednictwem międzynarodowych organizacji międzyrządowych.

Nie są to jedyne normy związane z badaniem i wykorzystywaniem Księżyca. Układ księżycowy wprowadza bowiem w tym zakresie szereg obowiązków informacyjnych. Zgodnie z postanowieniami przepisu art. 5, państwa mają obowiązek informować Sekretarza Generalnego ONZ, publiczność międzynarodową i międzynarodową społeczność naukową o swojej działalności dotyczącej badania i wykorzystywania Księżyca, jak również o każdym zjawisku w przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem,  które mogłoby stanowić niebezpieczeństwo dla życia i zdrowia ludzkiego oraz o wszystkich oznakach życia organicznego. Informacje dotyczące misji księżycowych powinny być udzielane w jak najszerszym zakresie – muszą obejmować termin, cel, miejsce, parametry orbitalne oraz czas trwania misji i muszą być one przekazywane jak najszybciej po rozpoczęciu misji. Po zakończeniu misji przekazywane mają być informacje o jej rezultatach, włączając w to rezultaty naukowe, jednakże w sytuacji, gdy misja trwa więcej niż 60 dni – informacje te mają być przekazywane co 30 dni. Układ księżycowy przewiduje także obowiązek udzielenia informacji o terminie i planie działalności przez państwo-stronę, innemu państwu-stronie, jeżeli dowie się, że planuje ono jednoczesna działalność w tym samym rejonie Księżyca, na tej samej orbicie wokół księżyca lub na tej samej trajektorii wokół lub w kierunku Księżyca.

Układ księżycowy w przepisie art. 6 nie wprowadza żadnych ograniczeń odnośnie do prowadzenia badań naukowych na Księżycu. Mogą być one prowadzone swobodnie przez wszystkie państwa bez dyskryminacji z uwagi na jakiekolwiek kryterium, na zasadzie równości i zgodnie z prawem międzynarodowym. Państwa mają prawo zbierania i zabierania z Księżyca próbek minerałów i innych substancji, a także wykorzystywania podczas badań naukowych w rozsądnych ilościach dla potrzeb misji minerałów i innych substancji Księżyca. Państwa winny ponadto udostępniać część zebranych próbek innym zainteresowanym państwom i międzynarodowej społeczności naukowej do badań naukowych. Pożądane jest także wymienianie w możliwie najszerszym zakresie personelu naukowego i innego podczas ekspedycji na Księżyc lub w urządzeniach, które się na nim znajdują.

Przedmiotem zainteresowania Układu księżycowego jest także ochrona środowiska – zarówno księżycowego, jak i ziemskiego, co znajduje wyraz w postanowieniach przepisu art. 7. Badanie i wykorzystywanie Księżyca musi się odbywać bez naruszenia równowagi jego środowiska, m.in. przez niebezpieczne jego zanieczyszczanie wprowadzaniem obcej materii. Także środowisko Ziemi musi być chronione przed szkodliwym oddziaływaniem ze strony wprowadzania do niego pozaziemskiej materii. Państwa zobowiązane się podjąć odpowiednie środki zaradcze w tym celu, o czym będą informować Sekretarza Generalnego ONZ. Obowiązane są także z góry i w najszerszym możliwym zakresie powiadamiać Sekretarza Generalnego ONZ o swoich planach umieszczenia na Księżycu substancji radioaktywnych i celach tego umieszczenia. Układ księżycowy w przepisie art. 7 ust. 3 przewiduje ponadto możliwość utworzenia tzw. międzynarodowych rezerwatów naukowych na Księżycu, w regionach posiadających szczególne znaczenie naukowe, w celu objęcia ich wzmożoną ochroną.

W zakresie badania i wykorzystywania Księżyca państwa – strony mogą prowadzić działalność wszędzie na jego powierzchni oraz pod powierzchnią (art. 8), w szczególności mogą przeprowadzać lądowanie obiektów kosmicznych na Księżycu i wysyłać je z Księżyc oraz umieszczać i swobodnie przemieszczać swój personel, pojazdy, sprzęt, urządzenia, stacje, instalacje kosmiczne. Działalność ta nie powinna przeszkadzać działalności innych państw na Księżycu, np. zakładając stacje państwo jest obowiązane wykorzystywać tylko taki obszar, który jest konieczny dla potrzeb stacji, w sposób nieutrudniający swobodnego dostępu do wszystkich części Księżyca, personelu, pojazdów i sprzętu innych państw-stron prowadzących działalność na Księżycu.

Przepis art. 9 Układu księżycowego nakłada na państwa obowiązek ochrony życia i zdrowia osób znajdujących się na Księżycu. Osoby te uważa się za kosmonautów, w rozumieniu artykułu V Układu o zasadach działalności państw w zakresie badania i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi i za będące członkiem personelu statku kosmicznego w rozumieniu Układu o ratowaniu kosmonautów, powrocie kosmonautów i zwrocie obiektów wysłanych w przestrzeń kosmiczną, z czym związane jest zapewnienie im jak najpełniejszej ochrony i wsparcia. Osobom znajdującym się w niebezpieczeństwie na Księżycu, państwa będą udzielać schronienia w swoich stacjach, pojazdach i innych urządzeniach. W nagłych wypadkach skutkujących zagrożeniem życia ludzkiego, państwa mogą wykorzystywać sprzęt, pojazdy, instalacje, urządzenia oraz zapasy innych państw na Księżycu, z jednoczesnym niezwłocznym powiadomieniem Sekretarza Generalnego ONZ lub zainteresowanego państwa.

Niezwykle istotne (i jednocześnie po części kontrowersyjne) regulacje zawiera przepis art. 11 Układu księżycowego. Zgodnie z ustępem 1 Księżyc i jego zasoby naturalne stanowią wspólne dziedzictwo ludzkości, które ma znajdować swój wyraz w postanowieniach całego Układu księżycowego, a w szczególności przepisu art. 11. ust. 5. Kolejne ustępy przepisu art. 11 wskazują na zakaz zawłaszczania Księżyca, powtarzając i rozbudowując regulację zawartą w Układzie kosmicznym. Układ księżycowy uściśla m.in. to, że powierzchnia ani zasoby Księżyca nie mogą stać się własnością państw, międzynarodowych organizacji międzyrządowych lub nierządowych, organizacji krajowych, jednostek nierządowych oraz osób fizycznych, zaś umieszczenie na powierzchni Księżyca lub pod jego powierzchnią personelu, pojazdów, sprzętu i innych urządzeń nie skutkuje powstaniem prawa własności w odniesieniu do powierzchni lub podziemia Księżyca ani do jakiejkolwiek jego części. Z kolei w odniesieniu do zasobów naturalnych Księżyca, Układ księżycowy, we wspomnianym już powyżej w kontekście koncepcji wspólnego dziedzictwa ludzkości ustępie 5, nakłada na państwa zobowiązanie do ustanowienia międzynarodowego reżimu normującego ich eksploatację. Reżim ten ma być ustanowiony wtedy, gdy eksploatacja ta stanie się możliwa, a jego głównymi celami mają być:

  1. uporządkowanie i bezpieczne zapewnienie wydajności naturalnych zasobów Księżyca,
  2. racjonalne zarządzanie tymi zasobami,
  3. rozwijanie możliwości wykorzystywania tych zasobów,
  4. sprawiedliwe rozdzielanie pomiędzy wszystkie Państwa Strony Układu korzyści, jakie przynosić będą te zasoby, ze szczególnym uwzględnieniem interesów i potrzeb krajów rozwijających się, jak również wysiłków krajów, które bezpośrednio lub pośrednio przyczyniły się do eksploracji Księżyca.

Właśnie powyższe postanowienia stanowią najbardziej kontrowersyjne dla sporej ilości państw uregulowania Układu księżycowego zarówno z przyczyn natury politycznej, jak i prawnej. Wskazuje się bowiem w pierwszej kolejności na niechęć bogatych państw, prowadzących działalność kosmiczną w szerokim zakresie, do dzielenia się zyskami płynącymi z tej działalności z innymi państwami – podstawą tej niechęci jest choćby konieczność poniesienia ogromnych kosztów a także odpowiedzialność związana z tą działalnością. Ponadto podnosi się, że pojęcia użyte w tym przepisie mają charakter bardzo nieostry, w związku z tym można interpretować je bardzo subiektywnie – przykładowo z użyciem określenia “sprawiedliwe rozdzielanie korzyści” nie związane jest przedstawienie jakiekolwiek obiektywnego kryterium tego podziału. Co więcej, istotne problemy w praktyce mogłyby się pojawić czy ustalaniu grona państw rozwijających się, bowiem i w tym wypadku nie zostały wskazane żadne kryteria. Niepewność związana z interpretacją powyższych przepisów rodziła obawy zarówno co do obowiązującego stanu prawnego jak i opłacalności podejmowanych w takich okolicznościach inwestycji kosmicznych, stanowiąc tym samym z jedną z podstawowych przyczyn odrzucenia Układu kosmicznego przez państwa rozwinięte.

Innymi postanowieniami na które warto by jeszcze było wskazać, są normy zawarte w przepisach art. 14 i 15. Przepis art. 14 Układu księżycowego, zasadniczo powielając postanowienia Układu kosmicznego, stanowi, że za działalność na Księżycu oraz za prowadzenie tej działalności zgodnie z postanowieniami Układu, państwa ponoszą odpowiedzialność międzynarodową, niezależnie od tego czy działalność jest prowadzona przez instytucje rządowe czy jednostki pozarządowe. Każde państwo obowiązane jest zapewnić, aby jednostki pozarządowe podejmowały działalność na Księżycu wyłącznie z upoważnienie i pod stałym jego nadzorem.

Z kolei przepis art. 15 Układu księżycowego przyznaje każdemu państwu prawo sprawowania kontroli nad działalnością innych państw w zakresie badania i wykorzystywania Księżyca zgodnie z przepisami Układu księżycowego. Środkiem służącym do realizacji tego celu będą wizyty obejmujące pojazdy, sprzęt, urządzenia, stacje oraz instalacje kosmiczne znajdujące się na Księżycu, przeprowadzane za uprzednim powiadomieniem. Układ nie stanowi precyzyjnie, z jakim wyprzedzeniem należy poinformować o wizycie, wskazuje tylko na „powiadomienie z rozsądnym wyprzedzeniem”, które ma służyć przeprowadzeniu odpowiednich konsultacji, podjęciu środków ostrożności dla zapewnienia bezpieczeństwa i uniknięcia zakłócenia normalnego działania urządzenia, które ma być wizytowane. W sytuacji, gdy państwo nie wypełnia ciążących na nim na podstawie Układu księżycowego zobowiązań albo narusza prawa innego państwa wynikające z tego traktatu, zainteresowane państwo może żądać wszczęcia konsultacji z tym państwem, w których mogą jeszcze uczestniczyć dalsze państwa. Celem konsultacji jest rozwiązanie sporu. Jeżeli konsultacje nie przyniosą oczekiwanego rezultatu, państwa podejmują próbę załatwienia sporu przy zastosowaniu innych pokojowych środków. Ostatnim krokiem jest zwrócenie się o pomoc w załatwieniu sporu do Sekretarza Generalnego ONZ. Jeżeli pozostające w sporze państwa nie utrzymują stosunków dyplomatycznych, mogą brać udział w konsultacjach za pośrednictwem innego państwa albo Sekretarza Generalnego ONZ.

Podobnie jak w przypadku pozostałych traktatów dotyczących prawa kosmicznego, stroną Układu księżycowego prócz państw mogą być także międzynarodowe organizacje międzyrządowe. Warunkiem jest złożenie oświadczenia przez taką organizację o przyjęciu praw i obowiązków przewidzianych w Układzie księżycowym. Ponadto większość państw-członków tej organizacji musi być stroną Układu księżycowego oraz Układu o zasadach działalności państw w zakresie badania i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi. Podkreślić należy, że w myśl postanowień Układu księżycowego państwa będące członkami organizacji oraz stronami Układu księżycowego, obowiązane są podjąć wszelkie stosowne kroki, by organizacja złożyła wskazane wyżej oświadczenie o przyjęciu praw i obowiązków.

Wojciech Szlawski

Redakcja serwisu Kosmonauta.net serdecznie dziękuje Panu Wojciechowi Szlawskiemu za przesłany tekst.

Comments are closed.