W tym artykule opisujemy uregulowania zawarte w Konwencji o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne z 1972 r. Autorem artykułu jest Pan Wojciech Szlawski. Jest to kolejny z serii artykułów przybliżających podstawowe aspekty prawne w astronautyce.
Działalność kosmiczna, polegająca na badaniu i eksploatacji przestrzeni kosmicznej, jest niewątpliwie wielkim sukcesem ludzkości. Przyczynia się ona do wielkiego rozwoju nauki i techniki, zaś profity z eksploracji kosmosu można zaobserwować właściwie we wszystkich aspektach życia. Jednak trzeba zaznaczyć, że jest to także działalność obarczona dużym ryzykiem, która prócz korzyści może przynieść negatywne skutki w przypadku niepowodzenia danego przedsięwzięcia.
Fakt ten został dostrzeżony na arenie międzynarodowej właściwie wraz z nastaniem ery kosmicznej. Pojawiły się bowiem wtedy nieuniknione pytania, dotyczące kwestii ponoszenia odpowiedzialności za podejmowane przez państwa aktywności w komosie. Podkreślić w tym miejscu należy istotę problemu, polegającą w głównej mierze na tym, że nie zawsze państwo prowadzące i czerpiące korzyści z aktywności w kosmosie, będzie jednocześnie narażone na negatywne skutki, które mogą wyniknąć z tej działalności. Przykładem ilustrującym naświetlony problem może być sytuacja, gdy państwo A umieszcza na orbicie satelitę, który następnie jest eksploatowany przez kilka lat, po czym następuje usterka powodująca deorbitację i w konsekwencji upadek satelity na terytorium państwa B, wyrządzający znaczne szkody temu państwu.
Ogólną regulację kwestii odpowiedzialności państw za działalność prowadzoną w przestrzeni kosmicznej można znaleźć w opisanym już wcześniej Układzie kosmicznym z 1967 r., a więc podstawowym traktacie dotyczącym przestrzeni kosmicznej. Artykuł VI Układu kosmicznego stwierdza, że państwa są nie tylko odpowiedzialne za własną działalność w kosmosie, ale także za działalność prowadzoną przez podmioty prywatne, którą powinny stale nadzorować. Gdy zaś działalność w przestrzeni kosmicznej prowadzi organizacja międzynarodowa, odpowiedzialność za przestrzeganie Układu ponosi zarówno ta organizacja, jak również państwa strony Układu, należące do tej organizacji. Artykuł VII stanowi z kolei, że państwa, które wypuściły obiekt kosmiczny lub spowodowały jego wypuszczenie lub z których terytorium lub urządzenia obiekt został wypuszczony, ponoszą międzynarodową odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez taki obiekt lub jego część składową na Ziemi, w przestrzeni powietrznej lub w przestrzeni kosmicznej wobec innego państwa albo jego osób fizycznych lub prawnych.
Normy te, dość lakoniczne w swojej wymowie, doczekały się w 1972 roku znaczącego uzupełnienia i sprecyzowania w postaci Konwencji o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne, zwanej dalej Konwencją o odpowiedzialności, która stanowi trzeci traktat poświęcony przestrzeni kosmicznej (drugi po Umowie o ratowaniu uszczegóławiający Układ kosmiczny).
Konwencja o odpowiedzialności w 28 artykułach normuje w sposób kompleksowy różne zagadnienia związane z odpowiedzialnością za szkody spowodowane przez obiekty kosmiczne. Zawiera przede wszystkim dwie podstawy prawne dla roszczeń odszkodowawczych, w zależności od okoliczności wyrządzenia szkody (art. II i III). Przewiduje także okoliczności zwalniające z odpowiedzialności, a także okoliczności wyłączające możliwość stosowania jej norm. Reguluje także kwestię wyrządzenia szkody przez więcej niż jedno państwo oraz przez organizacje międzynarodowe. Szereg norm prawnych poświęcony został formie odszkodowania oraz procedurze dochodzenia roszczeń przez państwo.
Konwencję o odpowiedzialności doktryna prawa międzynarodowego opisuje często terminem „victim oriented”, za pomocą którego podkreśla się to, że traktat ten ma służyć ochronie poszkodowanych, którzy ucierpieli wskutek aktywności kosmicznej. Powyższe twierdzenie znajduje oparcie w tekście preambuły, stanowiącej m.in. o potrzebie zapewnienia szybkiego wypłacenia pełnego i sprawiedliwego odszkodowania poszkodowanym, a także w podstawowych zasadach przewodnich, ujętych w poszczególnych artykułach Konwencji. Ponadto zwraca się uwagę na pewną relację istniejącą między Konwencją o odpowiedzialności a Umową o ratowaniu kosmonautów, powrocie kosmonautów i zwrocie obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną z 1968 r., polegającą na wzajemnym wyważeniu praw i obowiązków poszczególnych państw. O ile bowiem Umowa o ratowaniu w razie wypadku statku kosmicznego ustanawia po stronie państw szereg obowiązków polegających m.in. na udzieleniu informacji, pomocy, a także zwrocie danego obiektu kosmicznego, o tyle Konwencja o odpowiedzialności w przypadku wyrządzenia szkody przez taki obiekt przyznaje zainteresowanym państwom możliwość dochodzenia naprawienia szkody.
Podstawowym jednak argumentem, który pozwala mówić o Konwencji o odpowiedzialności jako akcie prawa międzynarodowego ukierunkowanym na ochronę ofiar, jest sam charakter poszczególnych norm w niej zawartych, które zostaną bardziej przybliżone w dalszej części artykułu. Przede wszystkim należy tu wymienić art. II, który odgrywa zasadnicze znaczenie w pełnieniu funkcji kompensacyjnej, przewidując odpowiedzialność na zasadzie ryzyka za wyrządzone szkody, od której zwolnić się można tylko w określonych przypadkach, a także fakt, że Konwencja o odpowiedzialności nie przewiduje maksymalnej kwoty odszkodowania, jakiej można dochodzić. Ponadto przyjęta została konstrukcja solidarnej odpowiedzialności państw, która znacznie ułatwia skuteczne i szybkie dochodzenie roszczenia.
Obowiązek zapłacenia odszkodowania za szkodę wyrządzoną przez obiekt kosmiczny ponosi państwo wypuszczające, czyli zgodnie z art. I, stanowiącym słowniczek opracowany na potrzeby Konwencji, państwo które wypuszcza lub powoduje wypuszczenie obiektu kosmicznego lub państwo, z którego terytorium lub urządzenia wypuszczono obiekt kosmiczny. Państwo to ponosi bardzo surową odpowiedzialność na zasadzie ryzyka (tj. niezależną od kwestii winy za powstałą szkodę), jeżeli szkoda została wyrządzona na powierzchni ziemi lub szkoda została wyrządzona statkowi powietrznemu znajdującemu się podczas lotu (art. II). Inaczej rzecz się ma w przypadku wyrządzenia szkody obiektowi kosmicznemu innego państwa czy też osobom lub majątkowi umieszczonemu na jego pokładzie, bowiem w tym wypadku odpowiedzialność złagodzona jest do zasady winy (art. III). Do uzyskania odszkodowanie konieczne będzie zatem w tym przypadku dowiedzenie przez państwo poszkodowane, że państwo, którego obiekt kosmiczny wyrządził szkodę, lub też osoby za które to państwo jest odpowiedzialne, ponoszą winę za taki stan rzeczy. W przypadku jednak, gdyby poszkodowany obiekt kosmiczny znajdował się jeszcze na powierzchni ziemi, zastosowanie znajdzie wcześniej opisana odpowiedzialność na zasadzie ryzyka.
Konwencja przewidziała w przepisie art. IV rozwiązanie dla sytuacji, w której obiekt kosmiczny jednego państwa wyrządza szkodę obiektowi kosmicznemu drugiego państwa (znajdującemu się w przestrzeni kosmicznej albo jeszcze w przestrzeni powietrznej), czego konsekwencją jest wyrządzenie szkody państwu trzeciemu (lub jego obywatelom). Zasadą podstawową jest solidarna odpowiedzialność wobec państwa trzeciego obu państw wypuszczających obiekt, co oznacza, że państwo trzecie, które doznało szkody może domagać się całości lub części odszkodowania według własnego wyboru od wszystkich państw wypuszczających łącznie, od kilku z nich albo od każdego z osobna, a zaspokojenie roszczeń państwa trzeciego przez którekolwiek z państw wypuszczających zwalnia z tego obowiązku pozostałe państwa.
Jeżeli szkodę wyrządzono państwu trzeciemu na powierzchni ziemi lub statkowi powietrznemu podczas lotu odpowiedzialność obu państw wypuszczających jest absolutna. Jeżeli natomiast szkodę wyrządzono obiektowi kosmicznemu trzeciego państwa lub osobom lub majątkowi na pokładzie takiego obiektu kosmicznego gdziekolwiek indziej aniżeli na powierzchni ziemi, ich odpowiedzialność wobec trzeciego państwa zależy od winy osób, za które każde z państw wypuszczających jest odpowiedzialne.
Jak zatem można zauważyć, istotą i punktem wyjścia tej regulacji jest postawienie państwa poszkodowanego w tej samej sytuacji, w której by występowało, gdyby szkodę wyrządził mu tylko jeden obiekt obcego państwa.
W stosunkach wewnętrznych (tzw. regres) państwa wypuszczające ponoszą względem siebie ciężar odszkodowania za szkodę stosownie do zakresu winy, a jeżeli zakresu winy każdego z tych państw nie można ustalić, obowiązek odszkodowania obciąża na równi oba te państwa.
Z odpowiedzialnością solidarną spotkamy się także w przypadku wspólnego wypuszczenia obiektu kosmicznego przez dwa lub więcej państw (np. wskutek wspólnego przedsięwzięcia, sytuacja taka będzie miała miejsce także w przypadku wypuszczenia obiektu kosmicznego przez jedno państwo z terytorium innego państwa). Za ewentualne szkody odpowiadać będzie solidarnie każde z państw wypuszczających (art. V).
Państwo wypuszczające, które zapłaciło odszkodowanie za szkodę, ma prawo wystąpienia z roszczeniem o odszkodowanie zwrotne wobec innych uczestników wspólnego wypuszczenia. Konwencja nie wskazuje sposobu wyliczenia wysokości roszczenia zwrotnego, co stanowi niewątpliwie pewien mankament. Jest on jednak w pewnej mierze łagodzony poprzez wskazanie, że uczestnicy wspólnego wypuszczenia mogą zawierać porozumienia w sprawie rozłożenia między sobą zobowiązań finansowych, za które ponoszą solidarną odpowiedzialność.
Konwencja przewiduje także okoliczności zwalniające państwo wypuszczające od bezwzględnej odpowiedzialności za szkodę (art. VI). Państwo wypuszczające nie będzie obowiązane do wypłaty odszkodowania w zakresie, w jakim udowodni, że szkoda wynikła w całości albo w części z rażącego niedbalstwa lub czynu bądź zaniechania, którego dopuszczono się z zamiarem wywołania szkody po stronie państwa wnoszącego roszczenie lub osób fizycznych albo prawnych, które ono reprezentuje.
Podkreślić jednak należy to, że zwolnienie powyższe nie będzie przysługiwać w wypadkach, w których szkoda wynikła z działalności prowadzonej przez państwo wypuszczające sprzecznej z prawem międzynarodowym, w szczególności z Kartą Narodów Zjednoczonych i z Układem Kosmicznym. Taka regulacja ma zabezpieczyć m.in. interesy państw, które w obliczu zagrożenia stworzonego wskutek bezprawnej aktywności danego państwa, podejmą odpowiednie akcje obronne, polegające przykładowo na zestrzeleniu obiektu, na którego pokładzie umieszczono broń atomową lub inny rodzaj broni masowego zniszczenia (co stanowi naruszenie art. IV Układu Kosmicznego).
Artykuł VII Konwencji przewiduje dwa przypadki, w których przepisy Konwencji nie znajdą zastosowania. Obydwa można określić jako wyrządzenie szkody w „sferze wewnętrznej”. Pierwszy dotyczy wyrządzenia szkody przez obiekt państwa wypuszczającego jego własnym obywatelom (co jest zgodne z regułami przyjętymi w prawie międzynarodowym, gdzie zasadniczo nie przewiduje się możliwości kierowania roszczeń przeciwko swojemu państwu przez obywatela – poszkodowanemu obywatelowi przysługuje w takim przypadku krajowa droga dochodzenia odszkodowania). Drugi zaś odnosi się do kwestii wyrządzenia przez obiekt kosmiczny państwa wypuszczającego szkody obywatelom obcym w dwóch sytuacjach, mianowicie, po pierwsze w czasie, kiedy uczestniczyli oni w operacjach związanych z tym obiektem kosmicznym (od chwili jego wypuszczenia aż do jego opadnięcia), a po drugie w czasie ich przebywania, na zaproszenie państwa wypuszczającego obiekt, w bezpośrednim sąsiedztwie planowanego wypuszczenia lub strefy odzyskania obiektu. Są to zatem sytuacje, które można określić jako dobrowolne podjęcie ryzyka.
Konwencja zawiera cały szereg norm związanych z kwestią wystosowania roszczenia o odszkodowanie wobec państwa wypuszczającego. Najważniejsze z nich zostały przedstawione poniżej.
Roszczenie przedstawia się w drodze dyplomatycznej. Jeżeli jakieś państwo nie utrzymuje stosunków dyplomatycznych z zainteresowanym państwem wypuszczającym, może uczynić to za pośrednictwem innego państwa lub Sekretarza Generalnego ONZ. Roszczenie o odszkodowanie za szkodę można przedstawić państwu wypuszczającemu nie później niż w ciągu jednego roku od dnia powstania szkody lub ustalenia państwa wypuszczającego, które ponosi odpowiedzialność, przy czym nie dłużej jednak, niż w ciągu jednego roku od dnia, w którym można rozsądnie oczekiwać, że państwo to dowiedziało się o tych faktach, działając z należytą starannością. Termin ten ma zastosowanie nawet wówczas, gdy nie będą znane pełne rozmiary szkody. W takiej sytuacji państwo przedstawiające roszczenie będzie uprawnione do skorygowania roszczenia i do przedstawienia dodatkowej dokumentacji po upływie tych terminów.
Przedstawienie roszczeń o odszkodowanie państwu wypuszczającemu nie wymaga uprzedniego wyczerpania wszelkich lokalnych środków dostępnych państwu przedstawiającemu roszczenie albo osobom fizycznym lub prawnym, które ono reprezentuje. W sytuacji niezaspokojenia roszczeń w drodze rokowań dyplomatycznych zainteresowane strony powołają na żądanie jednej z nich Komisję do rozpatrywania roszczeń.
Komisja do rozpatrywania roszczeń decyduje o zasadności roszczenia i ustala wysokość ewentualnego odszkodowania. Decyzja Komisji jest ostateczna i wiążąca tylko wtedy, jeżeli strony tak postanowiły. W przeciwnym razie Komisja wydaje ostateczne orzeczenie, które ma charakter zalecenia, które strony mają obowiązek rozważyć w dobrej wierze. Komisja uzasadnia wydaną przez siebie decyzję lub orzeczenie.
Istotną regulacją, o której należy jeszcze wspomnieć, jest wprowadzenie możliwości stosowania postanowień Konwencji o odpowiedzialności w stosunku do międzyrządowych organizacji międzynarodowych. Będzie to możliwe, o ile spełnione będą dwa warunki: po pierwsze zostanie złożone przez taką organizację oświadczenia o przyjęciu praw i obowiązków zawartych w Konwencji, po drugie większość członków tej organizacji będą stanowiły państwa strony Konwencji o odpowiedzialności oraz Układu Kosmicznego.
Jeżeli organizacja międzynarodowa będzie odpowiadać za szkodę w myśl postanowień Konwencji, solidarną odpowiedzialność ponosić będą wraz z tą organizacją także jej państwa członkowskie, które są stronami Konwencji o odpowiedzialności, przy czym wszystkie roszczenia powinny być kierowane najpierw w stosunku do organizacji, zaś państwo przedstawiające roszczenie będzie mogło powołać się na obowiązek zapłacenia odszkodowania spoczywający na tych jej członkach, którzy są stronami Konwencji o odpowiedzialności tylko wówczas, gdy organizacja nie zapłaci w ciągu sześciu miesięcy sumy uzgodnionej lub ustalonej jako odszkodowanie za szkodę.
Obecnie stronami Konwencji o odpowiedzialności jest 88 państw, w tym między innymi państwa dominujące w kosmosie – USA, Rosja, Chiny, Japonia, a także większość państw europejskich. Normami Konwencji są związane także 3 organizacje międzynarodowe, które złożyły deklaracje o przyjęciu praw i obowiązków – ESA, EUMETSAT i EUTELSAT.
Redakcja serwisu Kosmonauta.net serdecznie dziękuje Panu Wojciechowi Szlawskiemu za przesłany tekst.
